Korstmossen: gelukkig huwelijk of gedwongen samenleven?

Rood bekermos, Orvelterzand

Zoals de ouden zongen zo piepen de jongen. Een mooi spreekwoord wat helemaal van toepassing is op korstmossen. Elke excursie weer moet ik uitleggen dat het echt geen mossen zijn. De naam is een herinnering aan de tijd dat we niet beter wisten. En toch, ze zijn echt niet groen, ze hebben geen stengel, geen blaadjes, geen sporenkapsels. Niets lijkt op een mos en toch blijven we spreken over rendiermos, bekermos en dooiermos.

Feitelijk zijn korstmossen gewoon schimmels die een alg gevangen houden. Niks geen gelukkig huwelijk maar gedwongen samenleven. Misschien wel een beetje ten voordele van elkaar maar zonder elkaar kunnen ze ook niet echt. Het algje moet het meeste werk doen. Dag in, dag uit, suikers produceren. Maar de schimmel zorgt voor mineralen en beschermt de alg tegen de meeste grote tanden. Licheenzuren maken het korstmos voor bijna elke planteneter volledig oneetbaar. In ons land zijn het vooral rupsen van enkele beertvlinderjes die dwars door deze verdediging heen breken. Op de Lapse toendra knabbelen rendieren graag aan een pluk korstmos.

Grijsgroene steenkorst, Haren

Open rendiermos, Orvelterzand. Een struikvormig korstmos.

Eikenmos, Haren. Een struikvormig korstmos.

Muurschotelkorst, Nieuw Statenzijl. Een korst met bladvormige flapjes.

Korstmossen zijn dus geen mossen maar ook lang niet altijd korsten. Er zijn ook struiken, bladeren en korstjes met bladlobjes. Bruin of grijs is de meest gedragen modekleur. Maar ook kanariegeel of oranje komen voor. Als ze nat worden lijken ze soms bedriegelijk groen maar dat zijn dan de algjes die er doorheen schemeren. Leermossen worden in deze toestand blauwgroen. Dan heeft de schimmel niet voor een alg maar een cyanobacterie, vroeger blauwwieren genoemd, gekozen. Voor zijn doel maakt dat niets uit. Ook cyanobacteriën bedrijven fotosynthese en zijn daarmee perfecte suikerfabriekjes.

Gewoon veentrechtertje, een paddenstoeltje op een groenig korstmos, Mensinge (Roden)

Apotheciën op gelobde zeecitroenkorst, Schiermonnikoog

Picnidiën op de bekerranden van Knopjes-bekermos, Haren

Schimmels zonder paddenstoelen, zo zou je ze ook kunnen noemen. Hoewel, enkele soorten weten niet goed waar ze bij horen en kunnen toch nog een klein zwammetje vormen. Het bekendste voorbeeld daarvan is het Gewoon Veentrechtertje. Maar sporen vormen ze wel degelijk. In mooie bekers of gewoon in een plat schijfje die apotheciën genoemd worden. Soms niet meer dan een gekleurd puntje (pycnidiën) maar dan zijn het ongeslachtelijke sporen die ontstaan zonder dat twee schimmeldraden met elkaar zijn versmolten.

Lichte veenkorst, Haren. Poederig van de sorediën.

Oranje dooiermos, Glimmen. Met wratvormige isidiën.

Sporen vormen betekent wel alleen de wijde wereld in. Zonder algenvriendje en maar hopen dat je een geschikte kandidaat vindt. Veel gemakkelijker is het dan ook om gewoon een stuk van je eigen lijf af te halen en op pad te sturen. Stoffijne bolletjes (sorediën) met niet veel meer dan een nestje van schimmeldraden met helemaal binnen in enkele algjes. Afgesnoerde wratten (isidiën) is nog efficienter. Feitelijk zijn het kant en klare stukjes korstmos die afbreken als een regendruppel of muizenpoot er tegen aan komt.

Gewone citroenkorst, Haren. Een echte stikstofliefhebber

Varkenspootje, Mantingerzand. Een heide bewoner.

Donkerbruine schotelkorst, Schiermonnikoog. Op basalt.

Gewoon schorsmos, Zeegse. Op bomen.

Korstmossen groeien bijna overal. Van de kleinste kiezelsteen tot het grootste hunebed. Van boomstam tot grafzerk of stoeptegel. Iedereen woont letterlijk tussen de korstmossen. Twintig soorten rond of op een huis is wel het minimum. Voor sommige soorten maken wij het wel erg gemakkelijk. Elke koeienflap of frisse, darm gegenereerde, wind geeft groot dooiermos en citroenkorst een grote glimlach rond hun thallus. Stikstof , daar zijn ze blij mee. Zwavel uit steen- en bruinkool is veel lastiger. Slechts enkele soorten zijn er nauwelijks gevoelig voor. Baardmossen rollen direct hun baard op en verdwijnen voor bijna altijd. Na de enorme vervuiling in de jaren zestig van de vorige eeuw ontstonden zelfs korstmoswoestijnen. Woest en ledig, kale boomstammen, verlaten stuifzanden. Gelukkig ligt die tijd ver achter ons en is Nederland weer rijk voorzien met honderden korstmossoorten.

Baardmos, Tschiertschen (CH)

 Meer weten over korstmossen? De KNNV heeft een handzame basisgids Korstmossen uitgegeven. Nog meer? Dan is de, eveneens door de KNNV uitgegeven, Veldgids Korstmossen een absolute aanrader. In 2016 wordt in Anloo een Groen & Doen korstmoscursus gegeven om je nog verder op weg te helpen.